Het onderstaande korte betoog sprak ik uit tijdens de online premiere van de documentaire over de transparante laadpaal op donderdag 18 maart 2021.
Ik had laatst contact met een internationale “thought leader” op het gebied van “tech ethics”. Hij vertelde mij dat hij heel dankbaar is voor het bestaan van de transparante laadpaal omdat het zo’n goed voorbeeld is van hoe design kan bijdragen aan eerlijke technologie.
Dat is natuurlijk ontzettend leuk om te horen. En het past in een bredere trend in de industrie gericht op het transparant en uitlegbaar maken van algoritmes. Inmiddels is het zelfs zo ver dat wetgeving uitlegbaarheid (in sommige gevallen) verplicht stelt.
In de documentaire hoor je meerdere mensen vertellen (mijzelf inbegrepen) waarom het belangrijk is dat stedelijke algoritmes transparant zijn. Thijs benoemt heel mooi twee redenen: Enerzijds het collectieve belang om democratische controle op de ontwikkeling van stedelijke algoritmes mogelijk te maken. Anderzijds is er het individuele belang om je recht te kunnen halen als een systeem een beslissing maakt waarmee je het (om wat voor reden dan ook) niet eens bent.
En inderdaad, in beide gevallen (collectieve controle en individuele remedie) is transparantie een randvoorwaarde. Ik denk dat we met dit project een hoop problemen qua design en techniek hebben opgelost die daarbij komen kijken. Tegelijkertijd doemt er een nieuwe vraag aan de horizon op: Als we begrijpen hoe een slim systeem werkt, en we zijn het er niet mee eens, wat dan? Hoe krijg je vervolgens daadwerkelijk invloed op de werking van het systeem?
Ik denk dat we onze focus zullen moeten gaan verleggen van transparantie naar wat ik tegenspraak of in goed Engels “contestability” noem.
Ontwerpen voor tegenspraak betekent dat we na moeten gaan denken over de middelen die mensen nodig hebben voor het uitoefenen van hun recht op menselijke interventie. Ja, dit betekent dat we informatie moeten aanleveren over het hoe en waarom van individuele beslissingen. Transparantie dus. Maar het betekent ook dat we nieuwe kanalen en processen moeten inrichten waarmee mensen verzoeken kunnen indienen voor het herzien van een beslissing. We zullen na moeten gaan denken over hoe we dergelijke verzoeken beoordelen, en hoe we er voor zorgen dat het slimme systeem in kwestie “leert” van de signalen die we op deze manier oppikken uit de samenleving.
Je zou kunnen zeggen dat ontwerpen van transparantie eenrichtingsverkeer is. Informatie stroomt van de ontwikkelende partij, naar de eindgebruiker. Bij het ontwerpen voor tegenspraak gaat het om het creëren van een dialoog tussen ontwikkelaars en burgers.
Ik zeg burgers want niet alleen klassieke eindgebruikers worden geraakt door slimme systemen. Allerlei andere groepen worden ook, vaak indirect beïnvloed.
Dat is ook een nieuwe ontwerp uitdaging. Hoe ontwerp je niet alleen voor de eindgebruiker (zoals bij de transparante laadpaal de EV bestuurder) maar ook voor zogenaamde indirecte belanghebbenden, bijvoorbeeld bewoners van straten waar laadpalen geplaatst worden, die geen EV rijden, of zelfs geen auto, maar evengoed een belang hebben bij hoe stoepen en straten worden ingericht.
Deze verbreding van het blikveld betekent dat we bij het ontwerpen voor tegenspraak nóg een stap verder kunnen en zelfs moeten gaan dan het mogelijk maken van remedie bij individuele beslissingen.
Want ontwerpen voor tegenspraak bij individuele beslissingen van een reeds uitgerold systeem is noodzakelijkerwijs post-hoc en reactief, en beperkt zich tot één enkele groep belanghebbenden.
Zoals Thijs ook min of meer benoemt in de documentaire beïnvloed slimme stedelijke infrastructuur de levens van ons allemaal, en je zou kunnen zeggen dat de design en technische keuzes die bij de ontwikkeling daarvan gemaakt worden intrinsiek ook politieke keuzes zijn.
Daarom denk ik dat we er niet omheen kunnen om het proces dat ten grondslag ligt aan deze systemen zelf, ook zo in te richten dat er ruimte is voor tegenspraak. In mijn ideale wereld is de ontwikkeling van een volgende generatie slimme laadpalen daarom participatief, pluriform en inclusief, net als onze democratie dat zelf ook streeft te zijn.
Hoe we dit soort “contestable” algoritmes precies vorm moeten geven, hoe ontwerpen voor tegenspraak moeten gaan werken, is een open vraag. Maar een aantal jaren geleden wist niemand nog hoe een transparante laadpaal er uit zou moeten zien, en dat hebben we ook voor elkaar gekregen.
Update (2021–03-31 16:43): Een opname van het gehele event is nu ook beschikbaar. Het bovenstaande betoog start rond 25:14.